NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 4 शब्दरूपाणि

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 4 शब्दरूपाणि

शब्दाः द्विविधाः-

• अजन्ताः
• हलन्ताः।

शब्द-रूप की दृष्टि से शब्दों को दो मुख्य भागों में बाँटा गया है
1. अजन्त –वे शब्द जिनका अन्तिम अक्षर अच् अर्थात् स्वर है (अच् + अन्त)। (Words that have a vowel as the last letter.)
यथा-

• अकारान्त – बालक, देव, वृक्ष, कलम इत्यादयः
• आकारान्त – लता, माला, अध्यापिका इत्यादयः।
• इकारान्त (पुं०) – मुनि, कवि, हरि इत्यादयः ।।
• इकारान्त (स्त्री०) – मति, गति, उक्ति, बुद्धि इत्यादयः।
• ईकारान्त (स्त्री०) – नदी, सखी, देवी इत्यादयः
• उकारान्त (पुं०) – साधु, गुरु, शिशु इत्यादयः।
• ऋकारान्त (पुं०, स्त्री०) – पितृ, मातृ इत्यादयः।

2. हलन्त–वे शब्द जिनका अन्तिम अक्षर हल् अर्थात् व्यञ्जन है (हल् + अन्त) (Words that have a consonat as the last letter are called हलन्त
यथा-

• भवत्, श्रीमत्, गच्छत्, बलवत् इत्यादयः – तकारान्त
• राजन्, आत्मन्, महात्मन्, सीमन् इत्यादयः- नकारान्त
• मनस्, सरस्, वचस् इत्यादयः – सकारान्त (नपुं०)
•  विद्वस्, चन्द्रमस् इत्यादयः – सकारान्त (पुं०)
• गुणिन्, फलिन्, पक्षिन्, अधिकारिन् इत्यादयः – इन्नन्त (इन् में अन्त होने वाले )

लिङ्गानि त्रीणि-

• पुँल्लिङ्गम्
• नपुंसकलिङ्गम्
• स्त्रीलिङ्गम्

लिङ्ग-भेद की दृष्टि से शब्दों को तीन वर्गों में विभाजित किया गया है। (Words have been divided into three groups according to gender.)
ध्यान रहे, शब्द का रूप उसके अन्तिम अक्षर तथा लिङ्ग पर निर्भर करता है। अतः शब्द-रूप भिन्न हो जाते हैं तथापि शब्द रूपों में अनेक समानताएँ होती हैं। इस ओर ध्यान देना छात्रों के लिए हितकर होगा।
(A word is declined according to its last letter and declension varies depending on gender too. However, there are quite a few similarities taking note of which can prove helpful for students.)

अजन्त-शब्दाः
१. अकारान्त पुंल्लिङ्ग-शब्दः (वृक्ष)

अकारान्त पुंल्लिङ्ग शब्द; जैसे—बालक, पुत्र, छात्र, कलम, अध्यापक, विद्यालय, हस्त, पाद, मेघ, नर, मकर, पर्वत आदि के रूप वृक्ष शब्द के समान चलते हैं। [अकारान्त (words-ending in’अ’) like the ones listed here are declined like वृक्ष.]

२. अकारान्त-नपुंसकलिङ्ग-शब्दः (फल)

शेष रूप अकारान्त पुंल्लिङ्ग की भाँति । The remaining forms are the same as in अकारान्त पुंल्लिङ्ग।
पत्र, पुष्प, पुस्तक, वस्त्र, धन, रक्त, कमल, वन, उद्यान, क्षेत्र, नेत्र, अन्न, भोजन आदि अकारान्त नपुंसकलिङ्गशब्दों के रूप ‘फल’ की भाँति होते हैं।(Words ending in’अ’ and in neuter gender, as listed here, are declined like फल.)

३. आकारान्त-स्त्रीलिङ्गम्-शब्दः (माला)

लता, शाला, शाखा, निशा, बाला, बालिका, अध्यापिका, आसन्दिका, मञ्जूषा, वाटिका, अम्बा आदि आकारान्त स्त्रीलिङ्ग शब्दों के रूप ‘माला’ की भाँति होते हैं।(Words ending in’आ’ are in feminine gender and are declined like माला.)

४. इकारान्त पुंल्लिङ्ग-शब्दः (कवि)

मुनि, ऋषि, हरि, गिरि, रवि, ध्वनि, राशि विधि आदि इकारान्त पुंल्लिङ्ग शब्दों के रूप ‘कवि’ की भाँति होते हैं।[Words ending in’इ’ (इकारान्त) and in masculine gender are declined like कवि.]

५. इकारान्त-स्त्रीलिङ्ग-शब्दः (मति)

गति, उक्ति, पंक्ति, सूक्ति, बुद्धि, रति आदि इकारान्त स्त्रीलिङ्ग शब्दों के रूप ‘मति’ की भाँति चलते हैं। [Words ending in ‘इ’ (इकारान्त) and in feminine gender are declined like मति.]

६. इकारान्त-नपुंसकलिंग शब्दः (वारि)

७. ईकारान्त-स्त्रीलिङ्ग- शब्दः (नदी)

सखी, देवी, राज्ञी, नारी, लेखनी, पत्नी, भगिनी आदि ईकारान्त स्त्रीलिङ्ग शब्दों के रूप ‘नदी’ की भाँति चलते हैं। [Words ending in ‘ई’ (ईकारान्त) and in feminine gender are declined like नदी.]

८. उकारान्त पुंल्लिङ्ग- शब्दः (गुरु)

शिशु, साधु, विधु, भानु, तरु, पशु, विभु, सूनु आदि उकारान्त पुंल्लिङ्ग शब्दों के रूप ‘गुरु’ की भाँति होते हैं। [Words ending in’उ’ (उकारान्त) and in masculine gender are declined like गुरु.]

९. उकारान्त नपुंसकलिंग मधु (शहद)

१०. ऋकारान्त-स्त्रीलिङ्ग – शब्दः (मातृ)

पितृ व भ्रातृ ऋकारान्त (पुंल्लिङ्ग) शब्दों के रूप (द्वितीया विभक्ति बहुवचन को छोड़कर) ‘मातृ’ की भाँति होते हैं। [Words ending in ‘ऋ’ and in masculine gender viz. ‘पितृ’ and ‘भ्रातृ’ are declined like ‘मातृ’, except in accusative (द्वितीया), plural.]

११. ऋकारान्त-पुँल्लिङ्ग-शब्दः (भ्रातृ)

शेष रूप ‘मातृ’ की भाँति । नेतृ, दातृ, कर्तृ, भर्तृ आदि शब्दों के रूप भी ‘भ्रातृ’ की भाँति होते हैं। भेद केवल इतना कि इन शब्दों के प्रथमा और द्वितीया विभक्ति में ‘ऋ’ को ‘आट्’ (अर् नहीं) होता है। यथा-

हलन्त-शब्दाः
1. तकारान्त पुंल्लिङ्ग- शब्दः (भवत्)

बलवत्, बुद्धिमत्, धनवत्, श्रीमत्, भगवत् आदि ‘मत्’ अथवा ‘वत्’ में अन्त होने वाले पुंल्लिङ्ग शब्दों के रूप ‘भवत्’ की भाँति होते हैं।

2. नकारान्त पुंल्लिङ्ग- शब्दः (महात्मन्)

आत्मन्, अश्मन्, महिमन्,* गरिमन्, आदि पुंल्लिङ्ग शब्दों के रूप ‘महात्मन्’ की भाँति होते हैं। (The word आत्मन् is declined like महात्मन्. All words ending in’अन्’ and in masculine gender are declined likewise.)

3. सकारान्त नपुंसकलिङ्ग – शब्दः (मनस्)

सरस्, वचस्, नभस्, यशस् आदि सकारान्त नपुंसकलिङ्ग शब्दों के रूप ‘मनस्’ की भाँति चलते हैं। (Words like सरस्, वचस्, नभस्, यशस् etc. ending in‘स्’ and in neuter gender are declined like मनस्.)

4. सकारान्त पुंल्लिङ्ग- शब्दः (चन्द्रमस्)

शेष’मनस्’ की भाँति । (The remaining forms are similar to मनस्.)

अभ्यासः (Exercise)
प्रश्न 1.
उदाहरणानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत—(उदाहरणानुसार रिक्त स्थान भरिए|-)
(क) वृक्ष-शब्द-प्रयोगः (ब०व०)।
1. प्रथमा उद्याने वृक्षाः सन्ति।
2. द्वितीया अहम् वृक्षान् पश्यामि।
3. तृतीया ………………………. उद्यानं शोभते ।
4. चतुर्थी मालाकार: ………………………. खाद्यम् आनयति ।
5. पञ्चमी ………………………. पुष्पाणि पतन्ति ।
6. षष्ठी ………………………. पुष्पाणि श्वेतानि ।
7. सप्तमी खगाः ……………… नीडान् रचयन्ति।

(ख) लता-शब्द-प्रयोगः (ब०व०)
1. उद्याने लताः सन्ति
2. अहम् ………………………. सिञ्चामि।
3. ………………………. वाटिका रमणीया।
4. सः ………………………. जलं यच्छति।
5. ………………………. पत्राणि पतन्ति ।
6. ………………………. पत्राणि हरितानि।
7. ………………………. सुन्दराणि पुष्पाणि विकसन्ति
उत्तरम्:
(क)
1. ×
2. ×
3. वृक्षैः
4. वृक्षेभ्यः
5. वृक्षेभ्यः
6. वृक्षाणाम्
7. वृक्षेषु

(ख)
1. ×
2. लताः
3. लताभिः
4. लताभ्यः
5. लताभ्यः
6. लतानाम्
7. लतासु

प्रश्न 2.
तालिकां पूरयत–(तालिका पूरी कीजिए-)

उत्तरम्:

प्रश्न 3.
उचित-विकल्पेन रिक्तस्थानपूर्तिं कुरुत-(उचित विकल्प से रिक्त स्थान की पूर्ति कीजिए-)
(क)
1. वर्षासु ………………………. जलवेगेन वहन्ति । ( नद्याः, नद्यः, नदयः )
2. अद्यत्वे ………………………. जलम् मलिनम्।। (नदिनाम्, नदीणाम्, नदीनाम्)
3. ………………………. बलेन शशकः सिंहम् अमारयत्। (बुद्धिस्य, बुद्धिः, बुद्धेः)
4. ………………………. अन्धकारः भवति (रात्रे, रात्रिम्, रात्रौ )
5. एतस्मिन् पुस्तके ………………………. सञ्चयः अस्ति। (सूक्तिनाम्, सूक्त्यः , सूक्तीनाम् )
6. अहम् ………………………. उपहारम् अयच्छम्। (सखाय, सख्यै, सख्याय)
7. रेलयानम् ………………………. गच्छति । (तीव्रगतिना, तीव्रगतिम्, तीव्रगत्या )

(ख)
1. वन्दे ……………………….। (मातारम्, मातरम्, मात्रम् )
2. भगिनी ………………………. सह गच्छति ।। (आतुः, भ्रातरम्, आत्रा)
3. जना: ………………………. अपृच्छन् (नेतरम्, नेतारम्, नेतृम्)
4. अद्य मम ………………………. जन्मदिनम्।। (भ्राता, भ्रातृणाम्, भ्रातुः)
5. दानवीरः कर्ण: महान् ………………………. आसीत्। (दाता, दातृ, दाताः)
उत्तरम्:
(क)
1. नद्यः
2. नदीनाम्
3. बुद्धेः
4. रात्रौ
5. सूक्तीनाम्
6. सख्यै
7. तीव्रगत्या।

(ख)
1. मातरम्
2. भ्रात्रा
3. नेतारम्
4. भ्रातुः
5. दाता।।

प्रश्न 4.
भवत् शब्दस्य उचितेन रूपेण रिक्तस्थानानि पूरयत-(‘ भवत्’ शब्द के उचित रूप से रिक्त स्थान को भरिए-)
1. ………………………. कुत्र गच्छति ? (भवान्, भवन्तौ, भवन्तः )
2. ………………………. माम् अनुगृह्णन्तु। (भवान्, भवन्तम्, भवन्तः)
3. अहम् ………………………. अभिवादये। (भवतः, भवन्तम्, भवानम्)
4. सुदीप ………………………. सह गन्तुम् सज्जः । (भवतः, भवानेन, भवता)
5. ………………………. किम् रोचते ? (भवन्तम्, भवते, भवान्)
6. ………………………. आशीर्वचनैः अहम् सफलः। (भवताम्, भवतानाम्, भवते)
7. ………………………. मम पूर्ण: विश्वासः । (भवते, भवति, भवतः)
उत्तरम्:
1. भवान्
2. भवन्तः
3. भवन्तम्
4. भवता
5. भवते
6. भवताम्
7. भवति।

प्रश्न 5.
1. स: ………………………. पुष्पमालाम् अर्पयति।। (मुन्ये, मुनाय, मुनये)
2. ………………………. नमः।। (गुरवे, गुर्वे, गुरुवे)
3. वाहनानि मार्गे ………………………. चलन्ति। (तीव्रगतिना, तीव्रगत्या, तीव्रगतया)
4. लक्ष्मणः ………………………. स्निह्यति। (भ्रातरी, भ्रातरे, भ्रातरि)
5. ………………………. पुष्पाणि विकसन्ति। (लताषु, लतासू, लतासु)
उत्तरम्:
1. मुनये
2. गुरवे
3. तीव्रगत्या
4. भ्रातारे
5. लतासु

More CBSE Class 8 Study Material

• Class 8 Maths NCERT Solutions
• NCERT Science Class 8 Solutions
• CBSE Class 8 Social Science Guide
• CBSE Class 8 English Textbook Solutions
• NCERT Solutions for Class 8 English Honeydew
• NCERT Solutions for Class 8 English It So Happened
• NCERT Hindi Solutions for Class 8
• Sanskrit Guide for Class 8 CBSE
• NCERT Solutions